بررسی تهدیدها و فرصت‌های کشور برای فرار از بحران تحدید نسل
آخرین فرصت‌ها برای جبران بخشی از خسارت پیری جمعیت
ما امروز در کشورمان جوان خیلی داریم امّا آیا فردا هم همین‌اندازه جوان خواهیم داشت؟ معلوم نیست. با این وضعی که من مشاهده می‌کنم، با اینهمه تأکیدی هم که کردیم، در عین حال نتایج، خیلی نتایجِ دلگرم‌کننده‌ای نیست؛ ممکن است فردا اینهمه جوان نداشته باشیم؛ ما باید کشور را برای آن روز ثروتمند کنیم. اگر آن روزی که ما جوان کم داریم، کشور ثروتمند نباشد، نمی‌تواند دیگر ثروتمند بشود. (رهبر معظم انقلاب – 10 بهمن 1401)
پیش‌بینی کارشناسان حوزه جمعیت نشان می‌دهد که در سال ۱۴۱۰ بیشترین جمعیت ایران به رده سنی ۴۰ تا ۴۹ سال خواهد رسید و این همان موضوع نگران‌کننده و روند جمعیتی کشور به سمت میانسالی و سالمندی و در واقع افزایش پیری جمعیت و کاهش جمعیت است.
موضوعی که در یک دهه گذشته بارها مورد هشدار و تاکید رهبری قرار گرفت اما مسئولان در سطوح مختلف به بهانه‌های متفاوت از زیر بار این مسئولیت مهم و تاریخی شانه خالی کردند تا بحران پیری جمعیت را بیش از پیش احساس کنیم.
بسته شدن پنجره جمعیتی کشور
براساس داده‌های موجود، پنجره جمعیتی ایران از سال ۱۳۸۵ آغاز شده است و تا سال ۱۴۳۵ فرصت استفاده از این موقعیت برای جلوگیری از کاهش جمعیت و پیر شدن افراد جامعه وجود دارد.
اکنون داده‌های آماری نشان می‌دهد که تا سال ۱۳۹۰ جمعیت جوان ایران از ۳۷.۴ درصد به ۲۸.۵ درصد رسیده است و تا سال ۱۴۱۰ این رقم به ۲۴.۱ درصد می‌رسد و با این اوصاف حرکت به سمت پیری جامعه را در پیش خواهیم داشت.
همچنین تا سال ۱۳۹۰ بیشترین جمعیت کشور در رده سنی ۲۰ تا ۲۹ سال، در سال ۱۳۹۵ بیشترین جمعیت کشور به رده سنی ۲۵ تا ۳۴ سال رسید و اکنون رده سنی ۳۰ تا ۳۹ سال به عنوان بیشترین جمعیت در ایران را به خود اختصاص داده است.
صالح قاسمی، دبیر مرکز مطالعات راهبردی جمعیت کشور با تاکید بر اینکه؛ جامعه ایران را دیگر نمی‌توان از این پس جوان نامید، اظهار می‌دارد: «طبق استانداردهای بین‌المللی، میانگین سنی میانسالی در جهان در رده سنی ۳۰ تا ۶۰ ساله تعریف شده است و در سال ۱۳۹۷ نیز با تصویب شورای عالی جوانان پایان سن جوانی در ایران ۳۵ سال شد.»
ایرنا در این‌باره می‌نویسد: این آمارهای نگران‌کننده روند پیری جمعیت و کاهش آمار جوانان فعال در عرصه‌های مختلف نشان می‌دهد که باید از فرصت پنجره باز جمعیتی استفاده کنیم تا بتوانیم با تغییر آهنگ رشد جمعیت و افزایش میزان باروری، جامعه را از پیر شدن نجات دهیم. اکنون ۱۰ درصد جامعه پیر هستند اما طبق بررسی‌های کارشناسان جمعیت تا سال ۱۴۳۵ حدود ۳۵ درصد جمعیت ایران به سمت پیری و سالمندی خواهند رفت و این آمارها ما را به استفاده بهتر از فرصت باز پنجره جمعیتی سوق می‌دهد.
براساس داده‌های آماری اکنون جمعیت ۱۵ تا ۶۴ ساله در سن زادآوری کشور حدود ۷۰ درصد هستند اما در سال ۱۴۳۵ این تعداد هم به حدود ۵۵ درصد جامعه می‌رسند و شیب کاهشی این آمار هم آغاز خواهد شد. بنابراین همه این آمارها فرصت استفاده از پنجره باز جمعیتی در سالهای پیش رو را به ما هشدار می‌دهند.
در دوره‌ای که پنجره جمعیتی در هر کشوری باز است، همه هزینه‌های عمومی در بخش‌های آموزش به سمت سرمایه‌گذاری در حوزه‌های تولیدی و زیرساخت‌های آن جامعه سوق داده می‌شود و خانواده‌ها در سطح خرد نیز باید هزینه‌های خود را پس‌انداز کنند تا استانداردهای زندگی خود را ارتقا دهند.
این فرصت با پنجره جمعیتی فقط یک بار به روی جمعیت کشورها گشوده می‌شود و در نهایت با بسته شدن آن امکان استفاده از این فرصت طلایی از دست خواهد رفت. اکنون ایران هم در فرصت چند سالهای برای بهره‌مندی از این پنجره جمعیتی قرار دارد.
تنها 6 سال مهلت داریم
کاظم فروتن، دبیر ستاد ملی جمعیت می‌گوید: «نرخ باروری در کشور اکنون به ١.٦ رسیده است و فاصله کمی با سیاه‌چاله جمعیتی داریم و حتی در برخی استان‌ها وارد سیاه‌چاله جمعیتی شده‌ایم. اکنون ما در اوج میانسالی هستیم اما در ٢٠ سال آینده شاهد افزایش چشمگیر جمعیت سالمند خواهیم بود و از نیروی انسانی جوان برای مدیریت کشور و پیشبرد علم خبری نیست.»
او می‌افزاید: «در حالی که موضوع جمعیت یکی از مباحث حساس است تا جایی که کشورهای غربی برای کشورهای اسلامی نسخه کاهش جمعیت را نوشته بودند. پس از دستور رهبر معظم انقلاب برای افزایش جمعیت در سال ١٤٠٠، ستاد ملی جمعیت تشکیل شد و یکی از مصوبات این ستاد ملی، تشکیل قرارگاه‌های جوانی جمعیت بود که در بیشتر دستگاه‌ها تشکیل شدند و برنامه‌ها با وجود نواقص در حال پیشرفت است.»
فروتن تاکید می‌کند: «تجربه کشورهای توسعه یافته نشان داده است که فرهنگ‌‌سازی حرف نخست را می‌زند زیرا در مدت ٣٠ سال تلاش شده بر فرزند کمتر تبلیغ شود و این مسئله رسالت ما را سنگین کرده است. حدود ۶ سال دیگر بیشتر فرصت نداریم و وقتی در بحبوحه سالمندی قرار بگیریم، دیگر جای جبران نیست. بسیاری، مسائل اقتصادی را عامل اصلی فرزند نیاوردن معرفی می‌کنند و ما هم قبول داریم ولی اگر اکنون شرایط ما بد است در آینده بسیار نزدیک با شرایط بسیار بدتری در صورت فرزندنیاوری مواجه خواهیم بود.»
دبیر ستاد ملی جمعیت می‌گوید: «بحث جمعیت از جمله بحث‌های بسیار حساس است که کشورهای غربی برای کشورهای اسلامی و به خصوص ایران نسخه کاهش جمعیت را نوشته بودند. در کشور ما در سال ۶۸ برنامه‌ریزی انجام شد که تا سال ۹۰ نرخ باروری از ۶.۴ به 4 برسد اما در عرض 3 تا 5 سال این نرخ باروری به 4 کاهش یافت. با هجمه بسیار شدید، فرهنگ سازی و تبلیغاتی و محدودیت‌هایی که در این راستا انجام شد، کاری که صورت گرفت در دنیا بی‌سابقه بود.»
«یکی از مهم‌ترین موجودی‌های باارزش ما، همین نسل جوانِ تحصیل‌کرده است. نسل جوان تحصیل‌کرده، هم شجاعت دارد، هم امید دارد، هم نشاط و تحرک دارد. من همین جا در داخل پرانتز عرض بکنم؛ یکی از خطاهائی که خود ما کردیم- بنده خودم هم در این خطا سهیمم- این مسئله تحدید نسل از اواسط دهه ۷۰ به این طرف باید متوقف می‌شد. البته اوّلی که سیاست تحدید نسل اتخاذ شد، خوب بود، لازم بود، لیکن از اواسط دهه ۷۰ باید متوقف می‌شد. این را متوقف نکردیم؛ این اشتباه بود... نسل جوان را باید حفظ کرد. با این روند کنونی اگر ما پیش برویم - من چندی پیش هم در ماه رمضان در سخنرانی گفتم- کشور پیر خواهد شد. خانواده‌ها، جوان‌ها باید تولید مثل را زیاد کنند؛ نسل را افزایش دهند. این محدود کردن فرزندان در خانه‌ها، به این شکلی که امروز هست، خطاست. این نسل جوانی که امروز ما داریم، اگر در 10 سال آینده، 20 سال آینده و در دوره‌ها و مرحله‌های آینده این کشور بتوانیم آن را حفظ کنیم، همه مشکلات کشور را اینها حل می‌کنند.» (رهبر انقلاب – 19 مهر 1391)
ضرورت حمایت همه‌جانبه از خانواده
۳۰ اردیبهشت سال ۱۳۹۳ سیاست‌های کلی خانواده از سوی رهبر معظم انقلاب در ۱۶ ماده ابلاغ شد و ایجاد سازوکارهای لازم برای ارتقاء سلامت همه‌جانبه خانواده‌ها به‌ویژه سلامت باروری و افزایش فرزندآوری در جهت برخورداری از جامعه جوان، سالم، پویا و بالنده مورد تاکید قرار گرفته است.
وضعیت کنونی جامعه نشان می‌دهد که جامعه نه تنها به سمت سالمندی و پیری جمعیت پیش رفته است بلکه برای فرزندآوری و برخورداری از جامعه جوان و سالم اقدامی اساسی صورت نگرفته است.
در اجرای اصل ۱۲۳ قانون اساسی، قانون حمایت از خانواده و جوانی جمعیت مصوب مهر ۱۴۰۰ کمیسیون مشترک طرح جوانی جمعیت و حمایت از خانواده مجلس شورای اسلامی مطابق اصل ۸۵ قانون اساسی با عنوان طرح جوانی جمعیت و حمایت از خانواده به مجلس شورای اسلامی تقدیم شد و پس از موافقت مجلس با اجرای آزمایشی آن به مدت 7 سال در جلسه علنی ۲۶ اسفند ۱۳۹۹ و تأیید شورای نگهبان، ابلاغ شد.
این سیاست‌های کلی خانواده و قانون جوانی جمعیت و حمایت از خانواده نیز به عنوان اسناد بالادستی برای موضوعات مرتبط با خانواده و جمعیت برای استفاده از طرح‌های تشویقی و گرایش زوج‌های جوان و افراد در سن باروری به فرزندآوری ابلاغ شده است تا در این مسیر بتوان بخشی از مشکلات جمعیتی کشور را حل کرد.
با توجه به اینکه سال‌هاست زنگ هشدارهای جمعیتی در کشور نواخته شده است و ایران امروز از نظر شاخص‌های جمعیتی در شرایط نگران‌کننده‌ای قرار دارد، اکنون کشور با جمعیت حدود ۸۵ میلیون نفر نرخ رشد جمعیتی با حدودی ۰.۷ درصد را به عنوان کمترین نرخ رشد جمعیت تجربه می‌کند.
بر اساس پیش‌بینی کارشناسان؛ این روند در سال ۱۴۱۵ نرخ رشد جمعیت ایران را به صفر و در سال ۱۴۲۰ با نرخ منفی آن شاهد کاهش جمعیت خواهیم بود.
وضعیت امروز جمعیت کشورمان جای هیچ‌گونه تعلل و بهانه‌جویی را باقی نگذاشته و همه باید به عنوان یک وظیفه ملی به این مسئله بنگریم و هرکسی در هر جایگاهی قرار دارد نسبت به این موضوع حساس باشد. چراکه بحران پیری جمعیت، همه آحاد جامعه را درگیر خواهد کرد و این‌طور نیست که فکر کنیم اگر خودمان را کنار بکشیم، دچار عواقب فرهنگی، اجتماعی و حتی اقتصادی آن نخواهیم شد.
یکی از اقدامات فرهنگی برای تشویق مردم به فرزندآوری، برگزاری رویدادهای ملی همچون رویداد جایزه ملی جوانی جمعیت است.
حجت‌الاسلام والمسلمین علی گودرزی، دبیر رویداد جایزه ملی جوانی جمعیت درباره تاریخچه اهدای جایزه ملی جوانی جمعیت اظهار می‌دارد: «سال ۹۱ بعد از هشدارهایی که رهبری در حوزه جمعیت داشتند برخی فعالان مردمی با همکاری شورای زنان شورای عالی انقلاب فرهنگی به صورت خودجوش جایزه‌ای را در این حوزه تعیین کردند. در واقع؛ سالانه بدون حمایت هیچ دستگاه دولتی این جایزه توسط نهادهای مردمی به صورت خودجوش به برخی موسسات و فعالیت حوزه جمعیت که عمدتاً موسسات مردمی بودند اهدا می‌شد. این امر تا قبل از تصویب قانون جوانی جمعیت مستمر انجام و سالانه یک تا پنج نفر به عنوان برگزیده معرفی می‌شدند.»
او توضیح می‌دهد: «پس از تصویب قانون حمایت از خانواده و جوانی جمعیت، همین افرادی که در طول این سال‌ها این جایزه را اهدا می‌کردند، به طراحان قانون پیشنهاد اهدا این جایزه را دادند. در همین راستا 7 گروه خانواده، رسانه، سازمان‌های مردم نهاد، دستگاه‌های اجرایی، شرکت‌ها و مؤسسات خصوصی، مدیران، نخبگان طراحی و به عنوان قانون تصویب و ابلاغ شد.»